Περί
της σύγκρουσης των πολιτισμών
The Guardian
Σκεφθείτε
αυτό: «Ο Διαφωτισμός ήταν ένα μοναδικό
γεγονός στην ανθρώπινη ιστορία, με το
οποίο σφυρηλατήθηκαν όλες οι
θεμελιώδεις αρχές των δυτικών κοσμικών
δημοκρατιών. Ολες οι επιστημονικές μας
εξελίξεις, η σημασία του λόγου, η
ανεξιθρησκεία, το κράτος δικαίου, ο
ορθολογισμός, το κοσμικό κράτος, η
πρόοδος στα ανθρώπινα δικαιώματα και ο
αθεϊσμός μας μπορούν να ανιχνευθούν σ’
αυτή την κορυφαία περίοδο της ιστορίας
της διανόησης. Είναι μια κληρονομιά, που
πρέπει να κρατήσουμε γερά και να
αντιτάξουμε στις προκλήσεις που δέχεται
από τον ισλαμισμό». Συμφωνείτε με όλ’
αυτά; Αν ναι, τότε βρίσκεστε σ’ ένα πολύ
επισφαλές ιστορικό έδαφος, αλλά έχετε
μεγάλη παρέα. Ολο και συχνότερα, ακούτε
διαφορετικές εκδοχές αυτής της
δημοφιλούς άποψης από όλο το πολιτικό
φάσμα. Ηταν ένας επιφανής σχολιαστής της
Κεντροαριστεράς, ο οποίος κινούμενος σε
αυτό το πλαίσιο, σε μια εκδήλωση, πριν
από ένα μήνα, που μ’ έκανε να αναρωτηθώ
γιατί ο Διαφωτισμός βγήκε ξαφνικά από
την αφάνεια των πανεπιστημιακών
τμημάτων φιλοσοφίας στο φως της
δημόσιας συζήτησης και επιφανείς
γέροντες, όπως ο Χιουμ, ο Βολταίρος και ο
Λοκ, επιστρατεύτηκαν για τη σύγκρουση
των πολιτισμών.
Εξόφθαλμη
άγνοια
Αυτό
που με ενόχλησε δεν ήταν απλώς η
αυτονόητη βεβαιότητα που ο Διαφωτισμός
προσέφερε στους νέους οπαδούς του, αλλά
η εξόφθαλμη άγνοια, που απαιτείται για
μια τέτοιας έκτασης διανοητική αρπαγή.
Ακόμη και η πιο επιπόλαιη γνώση του
Ισλάμ αποκαλύπτει μια μακρά ιστορία
επιστημονικών εξελίξεων, τη σημασία του
λόγου, την ανεξιθρησκεία, το κράτος
δικαίου. Γιατί οι άνθρωποι σήμερα
ισχυρίζονται ότι αυτές οι
σημαντικότατες και πολύτιμες ιδέες
ανήκουν αποκλειστικά σε μια
συγκεκριμένη ιστορική περίοδο;
Ετσι,
με μια απλοϊκή πίστη στην ισχύ του blogging
άρχισα να καταθέτω τους συλλογισμούς
μου στην ιστοσελίδα της εφημερίδας «Γκάρντιαν»,
Comment is
Free.
Συμφώνησα με την ιδέα που μόλις είχα
ακούσει από τον φιλόσοφο Τζόναθαν Ρέε,
πως ο Διαφωτισμός –όπως τον
καταλαβαίνουμε– ήταν μια αναδρομική
εφεύρεση του 19ου αιώνα. Νόμιζα ότι θα
μπορούσε να προσελκύσει μια – δυο
απαντήσεις, αλλά δεν είχα ιδέα ότι θα
προκαλούσε τέτοια οργή ωσάν να
επρόκειτο για την έσχατη αίρεση.
Η
σκέψη μου ήταν ότι το «blogging»
θα ήταν ένα είδος διανοητικού «Linux»,
το λειτουργικό που βασίζεται στη
συνεργασία εθελοντών. Κάθε χρήστης του
μπορεί να βελτιώσει το πρόγραμμα,
σύμφωνα με τις δικές του απαιτήσεις και
να προσφέρει αυτό το βελτιωμένο
πρόγραμμα, στους ανά τον κόσμο
συνομιλητές του. Χμ. Επειτα από
περισσότερες από 300 προσθήκες (posts)
έμαθα πολλά, αλλά παράλληλα δέχθηκα τόση
περιφρόνηση, όση δεν δέχθηκα σε όλη τη
δημοσιογραφική μου καριέρα. Οταν
κινείσαι ανάμεσα στις προσθήκες,
διαπιστώνεις ότι διεξάγονται πολλές
παράλληλες συζητήσεις. Η πρώτη είναι ότι
δεν υπάρχει τίποτα προς συζήτηση, οι
αξίες του Διαφωτισμού είναι προφανείς.
Το μόνο ερώτημα που τίθεται είναι πώς θα
προστατευτούν από μια ομάδα δειλών
σχετικιστών, γνωστών συμπαθούντων
ισλαμιστών και υπέρμαχων της
πολυπολιτισμικότητας, που κάνουν παρέα
σε απελευθερωτικούς τόπους, όπως αυτός
στην «Γκάρντιαν».
Σενάριο
κινδυνολογίας
Η
δεύτερη συζήτηση είναι εξίσου
εντυπωσιακή και καθοδηγούμενη από
Αμερικανούς. Προειδοποιεί για το
σατανικό σενάριο μιας ισλαμικής Ευρώπης
μέχρι το 2060 (υπάρχει κάποια διαφωνία
αναφορικά με την ακριβή ημερομηνία, το
δημογραφικό κ.ά.), στην οποία οι εγγονές
μας θα υποχρεωθούν να φορούν μαντίλα και
θα τρέμουν υπό το κράτος της σαρίας. Εδώ,
το επιχείρημα είναι ότι «οι δυτικές
αξίες του Διαφωτισμού» κινδυνεύουν να
αφανιστούν, καθώς η Αμερική
κατακλύζεται από ισπανόφωνους και η
Ευρώπη προσαρτίζεται στον ισλαμικό
κόσμο.
Η
τρίτη συζήτηση είναι μακράν η πιο
ενδιαφέρουσα και περίπλοκη και διερευνά
ποιες πτυχές του Διαφωτισμού και της
κληρονομιάς του ανήκουν αποκλειστικά
στην Ευρώπη και κατά πόσον θα μπορούσαν
να αναπτυχθούν σε μουσουλμανικές χώρες.
Σε μια προσθήκη, για παράδειγμα, γίνεται
λόγος για τη σημασία της υποβολής των
θρησκευτικών κειμένων στην κριτική
ακαδημαϊκή ανάλυση – κάτι που έχει
γίνει με τη Βίβλο, στους δυο τελευταίους
αιώνες, αλλά όχι και με το Κοράνι (πλην
ελαχίστων θαρραλέων εξαιρέσεων, που
πλήρωσαν ακριβά την τόλμη τους).
Αυτό
που ήταν σαφές ήταν ότι για πολλούς από
τους πρωταγωνιστές στις δύο πρώτες
συζητήσεις, ο Διαφωτισμός έχει
εξελιχθεί σ’ ένα σημαντικό
συναισθηματικό στήριγμα. Τρομάζουν από
φαντάσματα, που έχει δημιουργήσει η ίδια
η φαντασία τους κι έχουν επιλέξει τον
Διαφωτισμό ως το ύστατο προπύργιο
αμύνης, που θα τους διαφυλάξει από την
απειλή με την οποία βρίσκονται
αντιμέτωποι: επερχόμενες συμμορίες που
ακρωτηριάζουν και δεισιδαίμονες
φανατικούς, που λιθοβολούν τις
μοιχαλίδες.
Ο
«εμπειρικός» Διαφωτισμός
Το
πρόβλημα είναι ότι «οι ιδέες του
Διαφωτισμού» δεν προσφέρουν το είδος
του στερεού εδάφους, που πιστεύουν ότι
αποτελούν. Για παράδειγμα, πολλοί από
τους διανοητές του Διαφωτισμού δεν θα
χαρακτήριζαν εαυτούς ορθολογιστές. Ο
Τζον Ουίλσον, ιστορικός στο King’s College του
Λονδίνου, ισχυρίζεται ότι ο Διαφωτισμός
είχε πολύ μεγαλύτερη σχέση με διανοητές
του «αντι–ορθολογισμού» – διανοητές
όπως ο Ντέιβιντ Χιουμ ή ο Ανταμ Σμιθ
επιχειρηματολογούσαν υπέρ μιας πιο
εμπειρικής προσέγγισης, για να
κατανοήσουν την περίπλοκη
πραγματικότητα.
Ενα
άλλο παράδειγμα, μια από τις συχνότερες
παρανοήσεις, είναι πως ο Διαφωτισμός
αφορούσε στον αθεϊσμό και οδήγησε σε μια
αμετάκλητη σφήνα ανάμεσα στην επιστήμη
και τη λογική από τη μια και τη θρησκεία
από την αλλη. Στην πραγματικότητα,
κανένας από τους μεγάλους διανοητές του
Διαφωτισμού δεν ήταν άθεος. Ενας μεγάλος
εχθρός του κλήρου όπως ο Βολταίρος ήταν
ενδεχομένως δυϊστής. Η οργή του δεν
στρεφόταν εναντίον της θρησκευτικής
πίστης, αλλά εναντίον της διεφθαρμένης
εξουσίας θρησκευτικών θεσμών – κι αυτός
είναι πράγματι ένας σημαντικός λόγος
για να δοξάσει κάποιος τον Διαφωτισμό.
Από αυτή την άποψη ήταν ένα κεφάλαιο, σε
μια πολύ μεγαλύτερη ιστορία για τη σωστή
σχέση μεταξύ θρησκευτικής πίστης και
πολιτικής, μια ιστορία στην οποία
μετείχαν πολλές παραδόσεις – όχι μόνον
η ευρωπαϊκή. Ωστόσο, μετά όλη αυτή την
περιπλάνηση στον ορθολογισμό, την
κοσμικότητα, τον αθεϊσμό, εξακολουθούμε
να μην κατανοούμε τη σημερινή του
δημοτικότητα. Σ’ αυτό το τελευταίο
σημείο, γοητεύομαι από την υπόθεση του
Ουίλσον ότι η κατανόηση του Διαφωτισμού
ως χαρακτηριστική ευρωπαϊκή ιδεολογία
επινοήθηκε ενδεχομένως στη δεκαετία του
1930 και αναθερμάνθηκε στη δεκαετία του
1950, στη μάχη εναντίον μιας άλλης
χαρακτηριστικής ευρωπαϊκής ιδεολογίας
– του φασισμού. Η εξύψωση του
Διαφωτισμού ήταν ένας τρόπος για να
αποκατασταθεί η κλονισμένη φήμη της
Ευρώπης, που προκάλεσε δύο από τους πιο
καταστροφικούς πολέμους στην ανθρώπινη
ιστορία.
Το
γεγονός ότι η συζήτηση για τη σύγκρουση
των πολιτισμών διεξάγεται στην ίδια
μήτρα με εκείνη του αγώνα κατά του
φασισμού θα μπορούσε να εξηγήσει πώς
επανήλθε στο προσκήνιο ο Διαφωτισμός.
Χρησιμοποιείται για να απαντά ερωτήσεις
του τύπου: τι είμαστε; ποιες είναι οι
αξίες μας; Μ’ αυτό τον τρόπο
χρησιμοποιήθηκε για να ανασυγκροτήσει
μια καταπονημένη ήπειρο μετά τον
φασισμό, αλλά να επικαλείται τώρα
εναντίον του Ισλάμ αποτελεί επικίνδυνη
παραποίηση της Ιστορίας. Χαράσσει τη
διαχωριστική γραμμή σε λάθος μέρος.
Πολλές παραδόσεις –όχι μόνο ο
ευρωπαϊκός Διαφωτισμός– έχουν ιστορία
αγώνων εναντίον του φανατισμού και της
αδιαλλαξίας. Μπορούμε να αξιολογήσουμε
τον Διαφωτισμό χωρίς να τον
χρησιμοποιούμε για να τροφοδοτούμε μια
αλαζονική υπεροχή, που δεν μας επιτρέπει
να δούμε τους συμμάχους μας σε άλλες
παραδόσεις.
